Menu Zamknij

Rasa रस

Szczególne miejsce w indyjskich teoriach literatury i wszelkich sztuk zajmuje teoria rasa रस, która ukształtowała się w czasie bliżej nieokreślonym - na pewno przed drugim stuleciem przed Chrystusem. Jej źródeł można doszukiwać się w okresie wedyjskim, choć pierwsze znane nam całościowe ujęcie zawiera dopiero Nāṭyaśāstra Bharaty 
नाट्यशास्त्र भरत

Sławomir Cieślikowski
“Teoria literatury w dawnych Indiach”

O terminie “rasa”

“Samo słowo “rasa रस” znane jest w Indiach od przynajmniej 30 wieków i występuje w wielu miejscach Rigwedy (ṛgveda ऋग्वेद) i Atharwawedy (atharvaveda अथर्ववेद), np. we frazach takich jak:



देवो देवेभिः सम अपृक्त रसम् 
devo devebhiḥ sama apṛkta rasam
(ṛgveda IX.97.1a)

lub

उदायुष समायुषोदोषधीनां रसेन 
udāyuṣa samāyuṣodoṣadhīnāṃ rasena
(atharvaveda III.31.10a)

      Otto Böhtlingk w swoim Sanskrit Wörterbuch podaje blisko 50 znaczeń i odmian znaczeniowych tego słowa. W obu wedach rasa रस ma kilka - zbliżonych do siebie - znaczeń: “sok, życiodajny sok, soczystość”; “wyciąg, esencja, treść” (jako istota smaku); “to, co nadaje specyficzny, charakterystyczny smak, smakowitość”. Wszystko to odnosi się do roślin oraz ich nasion i owoców, a w Rigwedzie także do somy i napojów ofiarnych. Termin ten jest używany niejednokrotnie z przymiotnikami o charakterze medycznym (“silny”, “leczący”) lub “kuchennym”* (“smaczny”, “mocny”, “intensywny”), pochodzącymi zapewne od rdzenia ras रस् - “smakować”, co pozostało w sanskrycie klasycznym w sensie czynnika orzeźwiającego, rzeźwiącego. Ślad owej “rzeźwości” i “cierpkości smakowej” można znaleźć w jednym z dalszych znaczeń rzeczownika rasa - “cierpienie”, ale i w ujęciu przymiotnikowym: słowo “rasawat” (rasavat रसवत्) to “pobudzający”, “rzeźwiący”.

      W sanskrycie klasycznym zakres pojęcia “rasa रस” wzbogacił się (tak jak w języku polskim) o dwoiste rozumienie “smaku” jako: zmysł smaku i gust (np. estetyczny). W wiedzy o odbiorze dzieła sztuki “smak” (rasa रस) zatracił swoje przedmiotowe czy materiałowe, obiektywne znaczenie soku, treści jako “źródła smaku”, a oznaczał - bardziej subiektywne - wrażenie samego smaku, przeżycia tego smaku jako afektu. Miał więc ów “smak” charakter emocji, afektu czy uczucia uzyskanego w trakcie odbioru dzieła. Taką analogię, a ujmując w kategoriach logiki indyjskiej czy sylogizmu indyjskiego - taki przykład (udaharana [udāharaṇa उदाहरण]) znajduje się w wielu analizach koncepcji rasa oraz w licznych omówieniach i rozwinięciach podstawowego w tej kwestii tekstu Bharaty.”

* Podstawowych smaków (rasa) “kuchennych” i medycznych  rozróżniano w Indiach starożytnych sześć: madhura मधुर, amla अम्ल, lavaṇa लवण, kaṭu कटु, tikta तिक्त i kaṣāya  कषाय (tj. słodki, kwaśny, słony, ostry, gorzki, cierpki [żrący]).

“W dziele Bharaty nie było wprost powiedziane, czym są uczucia (bhāva भाव) i w jakiej relacji pozostają względem przeżyć estetycznych (rasa रस). Można przypuszczać, że te pierwsze określały dominantę emocjonalną w utworze, której zintensyfikowaną postacią miało być właśnie przeżycie estetyczne. Niemniej zasługą Bharaty jest to, że omówił poszczególne kategorie, określił ich liczbę i nadał im swoje nazwy, które w tym miejscu podano w ślad za nim:

  • rati रति - miłość, pobudzająca nastrój śṛṅgāra शृङ्गार - erotyczny

  • hāsa हास - radość, wesołość, pobudzające nastrój hāsya हास्य - komiczny, a także ironia, uciecha

  • krodha क्रोध - gniew, złość, pobudzające nastrój raudra रौद्र - gniewu

  • utsāha उत्साह - odwaga, bohaterstwo, pobudzające nastrój vīra वीर - heroizmu, w tym mocy, siły, dzielności

  • bhaya भय - trwoga, lęk, strach, pobudzające nastrój bhāyanaka भायनक - lęku, trwogi

  • jugupsā  जुगुप्सा - zgroza, odraza, wstręt, pobudzające nastrój bībhatsā बीभत्सा - wstrętu, zgrozy

  • vismaya विस्मय - cudowność, zdziwienie, pobudzające nastrój adbhuta अद्भुत - cudowny, bajkowy

  • śoka शोक - litość, żal, smutek, żałość, troska, pobudzające nastrój karuṇa करुण - elegijny

Wszystkie cytaty pochodzą z
“Teorii literatury w dawnych Indiach”
Sławomira Cieślikowskiego
Ze strony redakcji do oryginalnej formy tekstu cytatów na stronie został dodany zapis sanskryckich słów w devanāgarī देवनागरी
  • रस rasa 1. ‘składnik ciała’, 2. ‘(boski) smak, (subtelny element) smaku’ [L.C.]

  • रस rasa (m.) ‘ciecz, sok’; ‘esencja, treść’; ‘smak, doznanie (estetyczne), gust, upodobanie’ [Gawr.]

  • रसायन rasāyana ‘eliksir’ [L.C.]

  • रसिक rasika (m.) ‘smakosz, znawca, koneser’ [Gawr.]

  • समरस samarasa ‘mający takie samo uczucie’