Znaki diakrytyczne
W języku polskim posługujemy się znakami diakrytycznymi na co dzień, nie powinniśmy więc mieć trudności w zrozumieniu ich istnienia i znaczenia w sanskrycie. W języku polskim ogonek pod literą "a" zmienia jej dźwięk w "ą", a kreseczka przecinająca "l" w "ł" itd. Takie samo zjawisko ma miejsce w sanskrycie i chociaż oczywiście sam wygląd znaków diakrytycznych różni się diametralnie, to zasada pozostaje taka sama.
Każda spółgłoska w sanskryckim alfabecie zawiera, jak wiemy, samogłoskę "a": ka, kha, ga, gha, ṅa, ca, cha, ja, jha, ña ... Głoskę "a" w sylabie możemy zamienić w dowolną samogłoskę lub dyftong za pomocą odpowiednich znaków diakrytycznych, na przykład w długie "ā", jak w wyrazie "tāta" तात (“tata, ojciec”) lub w "i", jak w wyrazie "tati" तति.
Pionowa kreska postawiona po znaku ा oznacza, że “a” jest przedłużone:
“tā” ता - “ tāta” तात, “kā” का - “kāra” कार , “pā” पा - “pāta” पात ...
Weźmy przykład obrazujący użycie znaku diakrytycznego w wyrazie “tati”, oznaczającym “tyle”. Składa się on z dwóch głosek: ta + ti. Zapiszemy go w devanāgarī następująco: तति. Pierwsza głoska oznaczająca “ta” त plus głoska “ti” ति daje nam “tati” तति.
Głoska “ ti ” ति to nic innego jak “ ta ” त z dodanym do niej znakiem diakrytycznym ि - pionową kreską poprzedzającą literę z łukowym daszkiem ponad nią: ति “ti”.
Gdybyśmy chcieli z kolei zapisać długie “ ī “ musimy użyć podobnego znaku umieszczonego tym razem po literze ी , z daszkiem skierowanym w przeciwną stronę ती “ tī “, jak w wyrazie “ atī ” अती.
W ten sposób postępujemy chcąc zapisać sylaby nie posiadające głoski “a” w swoim składzie. I tak na przykład krótkie “u” w wyrazie “setu”, oznaczającym “most, połączenie”, zapiszemy सेतु , używając “łezki” otwartej ku górze, umieszczonej u dołu litery “ta” त - तु “tu”, “setu” सेतु, a długie “ū” jak w wyrazie “tūla” तूल, oznaczającym bawełnę, zapiszemy za pomocą tej samej “łezki”, lecz skierowanej do dołu i również umieszczonej u dołu litery “ta” त - तू “tū” - “tūla” तूल.
W wyrazie “setu” सेतु mamy użyty jeszcze jeden znak diakrytyczny - ukośną kreseczkę umieszczoną nad literą “sa” स zmieniającą ją w “se” से - “setu” सेतु .
Znaki wyjściowe: “sa” i “ta” स i त zmieniły się w “se tu” za pomocą dwóch znaków diakrytycznych: से “se” i तु “tu”.
Przyjrzyjmy się, jak wyglądają wszystkie te znaki.
Dodatkowo znajdziemy jeszcze znaki dotyczące zapisu " r ".
Spółgłoskę " r " wchodzącą między dwie głoski sylaby zapisujemy jako ukośną kreskę.
kra - क्रम krama (krok)
Spółgłoskę " r " poprzedzającą sylabę piszemy jako haczyk u góry.
rka - अर्क arka (słońce)
Wyjątki w pisowni
Niezupełnie regularną postać mają poniższe sylaby, przyjrzyjmy się im i zapamiętajmy, ponieważ ich zapis może nas zaskoczyć lub sprawić jakąś trudność w odczycie:
दृ dṛ, द्द dda, रु ru, रू rū, हृ hṛ, श्र śra, ट्र ṭra, ठ्र ṭhra, ड्र ḍra
visarga | anusvāra
Dźwięk kończący tzw. visarga, visarjanīya - ḥ, przydech bezdźwięczny i nosowy dźwięk zamykający samogłoskę - ṃ, czyli anusvāra to dwie głoski dodane do alfabetu.
Visargę zapisujemy w devanāgarī jako dwukropek " : ", a w transliteracji jako ḥ z kropką u dołu, natomiast anusvārę w devanāgarī piszemy jako kropkę nad górną linią ं, a w transliteracji jako ṃ z kropką u dołu lub u góry.
(więcej o tym czym jest visarga i anusvāra czytaj tutaj)
virāma | halanta
Technicznym określeniem wszystkich spółgłosek pochodzącym z traktatu gramatycznego Aṣṭādhyāyī jest 'hal'.
'Hal'+ 'anta' (czyli 'koniec') daje nam 'halanta' हलन्त co znaczy:
'kończące się na spółgłosce'.
Znakiem diakrytycznym dla oznaczenia halanty jest virāma विराम, krótka ukośna kreseczka u dołu litery.
Skraca ona sylabę spółgłoskową obcinając jej 'a' i pozostawiając samą spółgłoskę.
Na przykład halantą sylaby 'ta' jest 't', halantą 'ka' - 'k', halantą 'pa' - 'p' itd.
avagraha ऽ
Avagraha to znak interwału, przerwy, zgodnie z zasadami sandhi stosowany przeważnie kiedy nagłosowe "a" wypada po wygłosowym "o" lub "e" np. śivo' ham शिवोऽहम् Ten brak samogłoski “a” zaznaczamy avagrahą ಽ, symbolem o kształcie zbliżonym do litery S. W transkrypcji avagrahę zaznaczamy apostrofem ‘.
Avagrahę stosuje się również opcjonalnie przy zaznaczaniu przedłużenia samogłoski pluta (tj. może być użyta lecz nie musi i nie będzie to wtedy błędem).
dhanyā धन्या + asmi अस्मि = dhanyā'smi धन्याಽस्मि
ā + a = ā'
“Podwójna avagraha jest czasami używana dla oznaczenia wypadnięcia ā po ā, jak np. w rājā + āsīt = rājāಽಽsīt. Jednakże zalecaną praktyką jest pisanie avagrahy tylko do oznaczenia wypadnięcia krótkiego a po e lub o, a pomijanie jej (lub jej podwójnego wariantu) w pozostałych wypadkach.”
(A.Gawroński "Podręcznik sanskrytu")
daṇḍa | ||
Rolę kropki, znaku przestankowego, w sanskrycie pełni daṇḍa दण्ड (pałka, laska) - pionowa kreska ‘|’ stojąca na końcu zdania.
Daṇḍa może być pojedyńcza lub podwójna, przeważnie w czterowersowej zwrotce pojedyńcza daṇḍa stoi na końcu drugiego wersu, a podwójna na końcu czwartego. Często pomiędzy dwie podwójne dandy wpisuje się numer danego czterowiersza, np. || १६-२ || = 16 - 2 czyli rozdział 16, wiersz 2.
Czasami w tekście używane są też przecinki w formie znanej nam z alfabetu łacińskiego.
Górną poziomą linię łączącą litery nazywamy śirorekha शिरोरेख
candrabindu
Candrabindu चन्द्रबिन्दु dosłownie oznacza kropkę księżyca lub światło księżyca.
Candra चन्द्र to księżyc, bindu बिन्दु * oznacza kropkę/ kulkę/ kroplę.
Znak candrabindu umieszczony nad samogłoską oznacza jej nasalizację.
*Dawniej pisano vindu. Na zmianę vindu विन्दु w bindu - va w ba - mogły wpływać dwa czynniki, podobieństwo zapisu व i ब i podobieństwo fonetyczne.
ॐ
Znak candrabindu znajdziemy na najsłynniejszej sanskryckiej głosce - Om.
ॐ
Ta mistyczna zgłoska (praṇava) [Om], na zasadzie długiego okresu konwencji słownej, ma już utarte znaczenie w tradycji indyjskiej. Określało się nią zawsze bądź najwyższą rzeczywistość, bądź pierwszy jej przejaw.
Jest ona ściągnięciem trzech głosek: A - głoski najgłębszej, pierwszej, podstawowej dla innych, M - głoski najzewnętrzniejszej, bo wargowej, i U - głoski środkowej, co daje AUM. Kto zna trójkąt samozgłoskowy z podstaw fonetyki, ten wie, że w połowie drogi między artykulacją A i U jest głoska O, natomiast M może być skrócone do samego unosowienia tegoż O, co daje Ą.
[Leon Cyboran, “Joga klasyczna. Filozofia i praktyka.”]
Cyfry:
०
0
१
1
२
2
३
3
४
4
५
5
६
6
७
7
८
8
९
9
१०
10
१००
100
१०००
1000