Menu Zamknij

Słowo 'sanskryt'  संस्कृत  (saṃskṛta)  składa się z:


  • sam + (s) +  √ kṛ  |  सम् + स् + √ कृ

    “Sam”  सम् używane jako prepozycja lub prefix przed czasownikiem wyraża jedność, zgodność, unię, doskonałość, kompletność, a pierwiastek czasownikowy √ kṛ  √कृ  oznacza: robić, czynić, tworzyć, kreować. Tutaj została użyta forma “kṛta” czyli zrobiony, uczyniony.  Obecność स्  “s”  w konstrukcji tego słowa jest wynikiem reguł sandhi i nie ma znaczenia poza  czysto gramatycznym.

  • Czyli słowo 'sanskryt' oznacza język doskonały, perfekcyjnie złożony/ułożony, kompletny.

Sanskryt, starożytny język Indii, najstarszy z rodziny języków indoeuropejskich, określany jest jako boska mowa  दैवि वाक्  (daivi vāk) przekazana ludziom przez dawnych wieszczów - ṛṣi ऋषि, którzy z kolei otrzymali ją w natchnieniu od bogów. Podaje się, że powstał przed 1500 r. p.n.e. Jest to język rytuału, język Wed*, Świętych Pism, zarezerwowany dla boskiej sfery (दैविक daivika), dla aspektu poza zwykłą, ludzką egzystencją (लौकिक laukika).

Sanskrytem posługiwali się bramini i pandici - kapłani i uczeni, najwyższa w hierarchii warstwa społeczna Indii. Pełnił funkcję podobną do funkcji łaciny w Europie. Do dziś jest językiem nauczanym m.in. w klasztorach, szkołach i na uniwersytetach jako istotna część wszechtronnego wykształcenia.

Dzieje sanskrytu historycznie dzielimy na dwa okresy: wedyjski (inaczej nazywany staroindyjskim lub staroindoaryjskim) i klasyczny. Sanskryt wedyjski, jak sama nazwa wskazuje, używany był w epoce spisywania Wed, czyli od ok. 1200 - 800 r. p.n.e.  a późniejszy - sanskryt klasyczny, w którym powstała znakomita większość znanej nam literatury sanskryckiej i od którego zazwyczaj zaczyna się naukę akademicką tego języka, od ok. 200 - 1500 r. n.e.

 

Za najdawniejsze źródło sanskrytu uważa się język praindoeuropejski nazywany też protoindoeuropejskim.

Co oznacza słowo संस्कृत saṃskṛta i dlaczego używane jest w stosunku do języka?

Tekst o pochodzeniu nazwy 'sanskryt’ z “The Sanskrit Language: An Overview” autorstwa Pierre-Sylvaina Filliozata.

ani też początkowo nie była spisywana, lecz przez dłuższy czas - zapewne kilkaset lat przekazywana ustnie w kolegiach kapłańskich. Autorami hymnów byli wieszczowie rszi, którzy w natchnieniu śpiewali hymny do różnych bóstw. Przy rozbudowie kultu hymny te były używane jako teksty liturgiczne. Powstały cztery zbiory (samhitā संहिता) tych hymnów: Rg-veda (Weda wierszy), sāmaveda सामवेद (Weda melodii), Yajur-veda यजुर्वेद (Weda formuł ofiarnych) i Atharva-veda अथर्ववेद (Weda zaklęć magicznych). Do każdego z tych zbiorów należą komentarze brāhmana ब्राह्मन, podające mistyczną interpretację rytuału. Trzeci rodzaj tekstów wedyjskich to sūtra सूत्र , zawierały one szczegółowe wskazówki dla stosowania rytuału. Przyjmuje się orientacyjnie trzy okresy dla tych trzech rodzajów tekstów: 1) samhita 1200-800 p.n.e.  2) brāhmana ब्राह्मन 800-500,  3) sūtra सूत्र 600-300 p.n.e”


T. Pobożniak  “Języki indyjskie”


Według podań boginią, która stworzyła sanskryt wraz z alfabetem devanāgarī jest Sarasvatī सरस्वती. Jest ona żoną Brahmy, opiekunką poezji, sztuki i nauki, identyfikowana z mową - vāc वाच्. Przedstawiana przeważnie nad brzegiem rzeki lub jeziora, co związane jest bezpośrednio ze znaczeniem jej imienia. “Saras” सरस् w sanskrycie oznacza wody, jezioro, przepływ, cokolwiek płynnego lub płynącego. Sarasvatī - "obfitująca w wody"- przedstawiana jest na ogół jako czteroramienna bogini w bieli. W jednej ręce trzyma malę (akṣaramālā), w drugiej książkę (pustaka), reprezentującą Wedy, dwoma pozostałymi gra na lutni vīṇā. Jednym z jej atrybutów jest dzban z wodą, podkreślający jej związek z żywiołem wody i oczyszczającymi właściwościami. U stóp kwiat lotosu. Towarzyszy jej gęś / łabędź (haṃsa) - ptak symbolizujący duszę, będący jednocześnie jej wierzchowcem. Czasami przedstawiana jest też z pawiem, narodowym ptakiem Indii.

अम्बितमे नदीतमे देवितमे सरस्वती
ambitame nadītame devitame sarasvatī

"Najlepsza wśród matek, najlepsza wśród rzek, najlepsza wśród bogiń - Sarasvatī.'
Rgveda 2.41.16

Mowy jako bóstwa w indyjskim podejściu do świata. Już bowiem Wedy - jako podstawa indyjskiej religii i filozofii - były wiedzą Słowa. I podobnie jak w Ewangelii św. Jana “Na początku było Słowo, a Słowo było u Boga”, tak w Indiach z ostatniej katastrofy kosmicznej ocalały Pradźapati (Prajāpati) stwarzał przejawy materii, wypowiadając zapamiętane słowa z odwiecznych Wed. Wynikało z tego, że Wedy są samym Absolutem (Brahmanem), i jak on jest istotą kształtów i nazw, tak Wedy są istotą słów, słowa (nazwy) zaś istotą przedmiotów.

Podobnie jak Brahman, tak Wedy i ich słowa są odwieczne i wiecznotrwałe. A zatem wieczne są tworzące je dźwięki. W następstwie ma miejsce stałość stosunku brzmienia do jego znaczenia. Z brzmienia słów stwarzał przecież Pradźapati ich materialne odpowiedniki. (...) Poznanie istoty słowa lub zdania (późniejsze sphota [sphoṭa] gramatyków i językoznawców indyjskich) dawało nad przedmiotem - poznawanym poprzez słowo - pewną władzę poznającemu. ”

 

Sławomir Cieślikowski "Teoria literatury w dawnych Indiach”

Sanskryt jest językiem sylabicznym. Pisany od lewa do prawa alfabetem zwanym nāgarī lub devanāgarī देवनागरी, wywodzącym się z wcześniejszego pisma brāhmī, z którego to pochodzą wszystkie obecne alfabety Indii. Alfabet zawiera 48 głosek ułożonych według miejsca ich artykulacji.
Słowo devanāgarī देवनागरी to złożenie z dwóch wyrazów: ‘deva’ देव, oznaczającego “boga” i  ‘nāgarī’ नागरी, co znaczy “miasto”. Tłumaczone jest zwyczajowo jako miasto boga, język miejski, pochodzący z miasta boga lub tam używany.

Cechą charakterystyczną zapisu devanāgarī jest górna pozioma linia łącząca sylaby tzw. śirorekhā शिरोरेखा.

Alfabetem devanāgarī देवनागरी posługuje się wiele języków. Zapisujemy nim m.in. Hindi, Marathi, Nepali, Pāli, Kashmiri itd.

“Buddyści indyjscy posługiwali się, pisząc, dwoma językami - palijskim i sanskryckim. Pali jest to język średnioindyjski (poza buddyzmem nie używany), o bogatej literaturze religijnej, której główną ostoją był Cejlon.”

[A. Gawroński, "Podręcznik sanskrytu"]

Sanskryt był i jest nadal językiem rytuału, teksty rytualne przechowywano w pamięci i przekazywano ustnie, a o czystość tego przekazu dbano w najwyższym stopniu, przez to zapis był kwestią podrzędną, uważano że bardziej narażoną na zniekształcenia i dosyć późno uprawianą. Uczony indyjski był bahuśruti बहुश्रुति czyli wielce osłuchany, w kontraście do naszego pojęcia uczonego jako osoby wielce oczytanej.

Proces zachowywania tekstów w celu ich dalszego propagowania był czasochłonny. Przyszły paṇḍita पण्डित od dziecka (6-8 lat) osłuchiwał się i uczył recytowanych tekstów, aby docelowo móc wyrecytować poprawnie ten sam tekst na 11 różnych sposóbów tj. na trzy główne (prakṛti प्रकृति) takie jak 1) saṃhitā संहिता, czyli tekst wypowiadany płynnie, bez przerw między słowami, zwarty, z pauzą tylko na końcu wersu; czyli z wdrożonymi regułami sandhi, 2) pada पद - tekst z rozdzielonymi wyrazami - bez sandhi i 3) krama- pāṭha क्रम- पाठ gdzie tekst podzielony jest na pary słów; oraz osiem pochodnych (aṣṭa -vikṛti अष्ट -विकृति)
będących wariacjami trzech głównych prakṛti.

Przez porównanie treści 11 wariantów wyeliminować można było powstałe błędy, co gwarantowało zgodność z oryginałem. Opanowanie jednego z trzech głównych sposobów kodyfikacji (prakṛti प्रकृति) zajmowało ok. 2 lat, a cały proces, po którym można było uznać, że tekst jest poprawny i można go przekazywać dalej, obliczony został na lat około dwunastu.

Pisano początkowo na odpowiednio spreparowanych suszonych liściach palmowych lub na wewnętrznej części kory drzew (brzoza). Używano piórka trzcinowego lub drewnianego tudzież metalowego rylca, którym ryto tekst na powierzchni, a następnie w powstałe żłobki wcierano mieszaninę sadzy i oleju, nadmiar czernidła ściągano szmatką i tym samym uwidaczniano wyryty tekst.

  • Pismo to lipi लिपि, lub lipī लिपी . Słowo lipi oznacza również manuskrypt, odręcznie zapisany tekst.
  • ‘Narzędzie do pisania’, ‘pióro lub trzcinka’ to lekhanī लेखनी

Związek sanskrytu z językiem polskim

Niekoniecznie zdajemy sobie na codzień sprawę ze wspólnego pochodzenia języka polskiego i sanskrytu, a co za tym idzie pokrewieństwa (rdzeni) poszczególnych słów i znaczeń. Naszym wspólnym przodkiem jest język praindoeuropejski nazywany też protoindoeuropejskim. W trakcie uczenia się sanskrytu co rusz napotykamy na znajomo brzmiące słowa i zbieżne pojęcia.

Weźmy na przykład bardzo rozpowszechniowne słowo zasymilowane już na Zachodzie, z ugruntowanym znaczeniem, którego na pierwszy rzut oka nie podejrzewamy o bliskie konotacje z językiem polskim. Słowo “ budda” - w sanskr. “buddha”, dosłownie oznacza “przebudzony” (ten, który sam się zbudził). Słowo to pochodzi od pierwiastka czasownikowego “budh”, oznaczającego “budzić się”. Ten sam rdzeń znajdziemy w polskim czasowniku ”budzić się” lub rzeczowniku ”budzik”.  Ten sam rdzeń i to samo znaczenie.

√bhū to jest być, √sthā to stać, √dā to dać, √pī to pić, kadā to kiedy? tadā to wtedy, veda to wiedza, vid to wiedzący, agni to ogień, vāyu to wiatr, bhaya to strach, sūpa to zupa, hima to zima, a laya to leżeć, sama oznacza zaś taki sam, māna- opinia, koncepcja, mniemanie, maraṇa znaczy zaś umieranie, giri to góra, svapna to sen, dvāra to drzwi, jīvati - żyje, gadati - gada, patati - pada, dhūma to dym, nāsikā - nos, nava to nowy, naktam - nocą, laghu to lekki, śuṣka to suchy, yathā to jak? tathā to tak, phena to piana ...

Podobieństwo odnajdziemy również w liczebnikach.

Tak liczymy do dziesięciu:

eka, dwa, tri, czatur, pańczan, szasz, saptan, asztan, nawan, daśan

एक, द्व, त्रि, चतुर्, पञ्चन्, षष्, सप्तन्, अष्टन्, नवन्, दशन्
eka, dva, tri, catur, pañcan, ṣaṣ, saptan, aṣṭan, navan, daśan

O Alfabecie