Menu Zamknij

Samogłoski | स्वर | svara | a i ṛ ḻ u


Samogłoska to svara स्वर, a słowo svara oznacza dźwięk, ton, akcent.


Sva स्व - ’swój, samodzielny, samodzielnie’ + ra - ’dźwięczeć', a według zasad eksplikacji tantrycznej: same się wyrażają (svayam rājante स्वयम् राजन्ते ), stąd samo-głoski (itisvaraḥ इतिस्वरः ).

[A. Rucińska, "Siwasutry"]


एकाकिनोऽपि राजन्ते सत्त्वसाराः स्वरा इव ।
व्यञ्जनानीव निःसत्त्वाः परेषमनुयायिनः ॥
अर्थः खल्वपि निर्वचनं स्वयं राजन्त इति स्वराः ।
व्यञ्जनान्यनुयायीनि स्वरा नैवं यतो मताः ॥


ekākino'pi rājante sattvasārāḥ svarā iva ।
vyañjanānīva niḥsattvāḥ pareṣamanuyāyinaḥ ॥
arthaḥ khalvapi nirvacanaṃ svayaṃ rājanta iti svarāḥ ।
vyañjanānyanuyāyīni svarā naivaṃ yato matāḥ ॥


“Spiritual souls, like vowels, shine even by themselves.
Spiritless fellows follow others like consonants.
The derivation is also significant: they shine by themselves and hence they are known as svara (vowel),
since the consonants follow others, and the vowels never do so.”


Cytat pochodzi z "Vṛtti - traya - vārttika"  वृत्ति त्रय वार्त्तिक,
tłum. na angielski Kshitish Chandra Chattrerji w "Technical Terms and Technique of Sanskrit Grammar".

1. gardłowa  (kaṇṭhya) कण्ठ्य,
2. podniebienna (tālavya) तालव्य,
3. głowowa (mūrdhanya) मूर्धन्य,
4. zębowa (dantya) दन्त्य,
5. wargowa (oṣṭhya) ओष्ठ्य



** Niektóre pratisiakhje wspominają co prawda o długim wariancie l, ale praktycznie nigdzie on nie występuje.
[M. Wielińska, “System fonologiczny sanskrytu”]
Innym zapisem samogłoski 'a' spotykanym przede wszystkim w starszych tekstach jest:

a अ | i इ | ऋ | ळ | u उ




W alfabecie sanskrytu znajduje się 5 samogłosek a, i, ṛ, ḻ, u i ich przedłużone wersje. Może zaskoczyć nas obecność w tym szeregu i , które w języku polskim są tylko spółgłoskami. Można natomiast spróbować wymówić je samogłoskowo. Na północy Indii wymawiano twardo, jako ry, a na południu zmiękczano - ri. To samo z - ly lub li. Samogłoska nie ma zaświadczonej w pismach wersji długiej, choć wiemy iż jej długa wersja istniała.**


Samogłoski mogą być krótkie lub długie. Czym są wersje przedłużone samogłosek? Chodzi tu o długość wymawiania danej głoski - krótkie a to jedna mātra - jedna miara (krótka = hrasva), długie ā to dwie mātra, dwie miary (długa = dīrgha), trzy lub więcej mātra to głoska przedłużona (pluta). Do wymówienia spółgłoski potrzebujemy pół mātry. Zapis przedłużenia w transliteracji wygląda następująco:  ā,  ī,   ṝ,  ū  - przedłużenia pluta najczęściej nie zapisuje się osobnym znakiem, stosuje się po prostu poziomą górną kreskę jak przy samogłosce długiej. Można czasami napotkać zapis z cyfrą  po samogłosce np. ओ३म् , czyli ‘O’ (x 3) + ‘M’ = Ooom


Przedłużenie nie dotyczy spółgłosek.


Krótka (hrasva) samogłoska jest lekka ‘laghu’: hrasvam laghu.


Długa (dīrgha) samogłoska jest ciężka ‘guru’: dīrgham guru. 


Krótka samogłoska w zbitce spółgłoskowej również jest ciężka ‘guru’.

“W Chandasūtrze [autor: Piṅgala] podane jest między innymi określenie sylaby ciężkiej (za którą uważana jest sylaba z samogłoską długą i z dwugłoską, a także taka sylaba z samogłoską krótką, po której występuje zbitka, nosówka ‘ṃ’ i bezdźwięczne ‘ḥ’) oraz sylaby lekkiej (tj. zawierającej samogłoskę krótką przed pojedynczą spółgłoską).”

 

Teoria literatury w dawnych Indiach” Sławomir Cieślikowski

"Wzdłużona samogłoska (pluta) jest trzy razy dłuższa od samogłoski krótkiej. O jej występowaniu informuje m.in. Asztadhjaji. (...) Zgodnie z jej świadectwem pluta pojawia się przede wszystkim na końcu zdania i ogranicza się (przeważnie) do ostatniej samogłoski. Typowe sytuacje, w których samogłoska zostaje wzdłużona do stopnia pluta, to: odpowiedź na powitanie, przywołanie kogoś, wahanie, obietnica, pochwała, porównanie oraz czynności ofiarne."

[M. Wielińska, “System fonologiczny sanskrytu”]


Stopniowanie samogłosek. Guṇa i vṛddhi.


Samogłoski w sanskrycie ulegają stopniowaniu. Stopniowanie to stosuje się w momencie przetwarzania postaci pierwotnej wyrazu, np. dodając do niego końcówki/ sufixy, tworząc rzeczowniki lub przymiotniki itp. Wtedy samogłoska wyjściowa wzmacnia się, nabiera dodatkowej cechy (guṇa), a ponownie przetworzona - “wzrasta” (vṛddhi).

 


Przykłady: *


वद्  vad,  वदति vadati (‘mówi’), वादिन्  vādin (‘mówiący’,’ mówca’)
विद्  vid,  विद्या  vidyā (‘wiedza’), वेद veda (‘wiedza’/ ’Weda’), वैद्य vaidya (‘uczony’,’ lekarz’)
बुध्  buddh,  बुद्ध  buddha (‘obudzony’, ‘Buddha’), बोधति bodhati (‘budzi się’, ‘czuwa’), बौद्ध bauddha (‘buddysta’)
हृ  hṛ,  हृत  hṛta (‘zabrany’), हरति harati (‘zabiera’),  हार hāra (‘zabór’)
क्ळ्प्  kḻp,  क्ळ्प्त  kḻpta  (‘urządzony’), कल्पते kalpate (‘jest zdatny’)


* Przykłady pochodzą z “Podręcznika sanskrytu” A. Gawrońskiego.



Przy rozpatrywaniu apofonii indoeuropejskiej przyjmuje się stopień guṇa jako zasadniczy, vṛddhi jako stopień wzdłużony, a stopień pierwszy jako osłabienie, skrócenie, a czasem zupełny zanik samogłoski. 

[T. Pobożniak, “Języki indyjskie”]


Vṛddhi jest znacznie starszym słowem niż guṇa i znajdziemy je już w RV.

Pierwsze dwie sutry rozpoczynające traktat gramatyczny Pāṇini’ego “Aṣṭādhyāyī” określają, które samogłoski są "vṛddhi", a które są "guṇa".


वृद्धिरादैच् ॥१॥

अदेङ् गुण: ॥२॥



1. vṛddhirādaic


2. adeṅ guṇah


Żeby właściwie odczytać te dwie sutry: 1.vṛddhirādaic i 2. adeṅ guṇah, musimy odwołać się do alfabetu ułożonego przez Pāṇini’ego w 14 sutr. Każda sutra zawiera szereg liter, na końcu którego stoi litera mająca funkcję znacznika tzw. anubandha (tutaj zaznaczona na czerwono). Kombinacja litery i znacznika tworzy skrót, tzw. pratyāhārę. Tymi skrótami Pāṇini posługuje się w "Aṣṭādhyāyī" i występują one już w pierwszych dwóch sutrach traktatu.


Widzimy tutaj jak lakonicznie rozpoczyna się "Aṣṭādhyāyī". Całość traktatu złożona jest z około 4 tys. krótkich sutr w ośmiu rozdziałach.

Cztery początkowe sutry porządkujące alfabet grupują samogłoski i dyftongi w następujący sposób:

 १.  अ इ उ ण्
 २.  ऋ ळ क्
 ३.  ए ओ  ङ्
 ४.  ऐ औ  च्

1. a i u  ṇ
2. ṛ ḻ  k
3. e o  ṅ
4. ai au  c

Dla przykładu, wszystkie samogłoski określamy skrótem (pratyāhāra) "ac".


"A" to pierwsza litera pierwszej sutry, "c" to znacznik końcowy sutry czwartej. Czytamy to jako: od "a" do "c". Pratyāhāra "ac" zawiera w sobie wszystkie litery tych czterech sutr i są to jednocześnie wszystkie sanskryckie samogłoski. Dlatego jeśli w Aṣṭādhyāyī natkniemy się na skrót "ac", będziemy wiedzieć, że dana operacja gramatyczna dotyczy wszystkich samogłosek.




वृद्धिरादैच् ॥१॥

1. vṛddhirādaic


"Vṛddhirādaic" rozkładamy na trzy słowa:

vṛddhi, āt, aic   वृद्धि  आत्   ऐच्


1. "Vṛddhi" oznacza stopień "vṛddhi".

2. "āt" oznacza, że dotyczy długiej samogłoski "ā"  आ .

Litera "t" w zbitce "āt" to znacznik (anubandha), który wskazuje, że mamy na myśli tylko samo długie "ā".

3. "aic " znaczy:  "ai" i "au"  ऐ औ

Dlaczego tak jest musimy przyjrzeć się czwartej sutrze alfabetu, a brzmi ona: ai au c. Skrót "aic" to pierwsza litera tej sutry "ai" i znacznik "c". "Aic" to: od "ai" do "c" - oznacza wszystko, co zawiera się między "ai" a "c" (z "ai" włącznie) czyli również literę "au".


Podsumowując, sutra 1. वृद्धिरादैच् znaczy:

ā aiau औ vṛddhi


 


अदेङ् गुण: ॥२॥
2. adeṅ guṇah


"Adeṅ guṇah" to: 

at, eṅ, guṇah अत्  एङ्  गुण:


1. "at" oznacza, że dotyczy krótkiej samogłoski "a" अ.

Litera "t" w zbitce "at " to znacznik (anubandha), który wskazuje, że mamy na myśli tylko samo krótkie "a".

2. "eṅ" znaczy "e" i "o"

Teraz musimy przyjrzeć się trzeciej sutrze alfabetu. Brzmi ona: e o ṅ. Skrót "eṅ" to pierwsza litera tej sutry, czyli "e" i znacznik końcowy "ṅ". Czytamy to jako: od "e" do "ṅ". Skrót "eṅ" oznacza wszystko, co zawiera się między "e" a "ṅ" (z "e" włącznie) czyli również literę "o".

3. "guṇah" oznacza stopień guṇa.


 Sutra 2. अदेङ् गुण: znaczy:

a अ e ए o   są guṇa


 

Sandhi samogłosek | svara sandhi

Sandhi to połączenia eufoniczne między wyrazami lub wewnątrzwyrazowe. Jak łączą się ze sobą samogłoski czytaj tutaj.