Dhātu धातु
Kluczowym terminem dla gramatyki sanskrytu jest dhātu धातु
'Dhātu' धातु jest to rdzeń/ pierwiastek słowa.
To specyficzna forma wyjściowa, zawierająca w sobie znaczenie. Źródło, z którego tworzony jest wyraz (pada). Samo dhātu nie występuje ani w mowie ani w piśmie. Składa się przeważnie z dwóch lub trzech, rzadziej czterech liter, a niektóre dhātu są jednoliterowe (np. √ 'i' इ ‘iść’).
Przykładowo z pierwiastka (dhātu) √ 'kṛ’ कृ znaczącego ‘robić’ utworzyć możemy między innymi takie słowa:
- karman कर्मन् ‘czyn’ (nāman)
- kartṛ कर्तृ ‘ten, który robi’ (nāman)
- karoti करोति ‘robi’ (ākhyāta)
- karaṇa करण 'czynność' (nāman)
Wyrazami (pada) utworzonymi z 'dhātu' mogą być na przykład wyrazy typu ‘nāman’ नामन् albo 'ākhyāta' आख्यात.
- nāman नामन् to imię/ rzeczownik/ przymiotnik/ zaimek/ liczebnik, podlega deklinacji, czyli odmianie przez przypadki (vibhakti), osoby (puruṣa) i liczby (vacana).
- ākhyāta आख्यात to czasownik/ wyraz odnoszący się do czynności, podlega koniugacji czyli odmianie przez osoby (puruṣa), liczby (vacana), czasy i tryby (lakāra).
Samo słowo ‘dhātu’ utworzone jest z pierwiastka √ 'dhā’ znaczącego ‘kłaść/ umieszczać/ posiadać/ trzymać’. Pierwotnie oznaczało 'warstwę/część składową/komponent' a z biegiem czasu zaczęło oznaczać 'element/esencję'. Tym określeniem nazywa się m.in. części elementarne z jakich zbudowane jest ciało i materia w ogóle, jak pięć żywiołów tzw. mahābhūta: woda (ap)/ ogień (tejas)/ wiatr (marut)/ ziemia (kṣiti)/ przestrzeń (vyoman).
'Dhātu' धातु w słownikach zaznaczane jest przeważnie za pomocą znaku pierwiastka √.
Przykładowo słowo 'yoga' utworzone zostało z dhātu 'yuj', który należy do pierwszej klasy pierwiastków czasownikowych (√ I. yuj).
Dhātupatha
To spis wszystkich pierwiastków czasownikowych wraz z ich cechami sporządzony przez Pāṇini'ego i dołączony do jego traktatu gramatycznego - “Aṣṭādhyāyī”. Traktat ów wyznacza początek klasycznego sanskrytu.
Lista najczęściej spotykanych dhātu: