Dhātu धातु

Kluczowym terminem dla gramatyki sanskrytu jest dhātu धातु

W sanskrycie słowa tworzone są z pierwiastków czasownikowych zwanych dhātu धातु. Dhātu धातु to specyficzna forma wyjściowa, zawierająca w sobie znaczenie, źródło, z którego tworzony jest wyraz (pada). Samo dhātu nie występuje ani w mowie ani w piśmie. Składa się przeważnie z dwóch lub trzech, rzadziej czterech liter, a niektóre dhātu są jednoliterowe (np. √ 'i' इ ‘iść’). Jest ich około dwóch tysięcy i jak obliczono, można z nich utworzyć około 300 milionów słów.
Przykładowo słowo karman कर्मन् ‘czyn, akt’ pochodzi od pierwiastka czasownikowego √ kṛ कृ ‘robić, czynić’, podobnie jak kriyā क्रिया ‘działanie’, कर kara ‘ręka’, kartṛ कर्तृ ‘robiący, czyniący, sprawca’, karaṇa करण ‘tworzenie, działanie, sprawianie’, czasownik karomi करोमि ‘robię’ itd.
Z jednego pierwiastka powstaje cały wachlarz słów. Znając znaczenie dhātu po budowie słowa możemy wywnioskować jego znaczenie. Więc im więcej dhātu poznamy, tym łatwiejsza stanie się dla nas nauka.
Wyrazami (pada) utworzonymi z 'dhātu' mogą być na przykład wyrazy typu ‘nāman’ नामन् albo 'ākhyāta' आख्यात.
- nāman नामन् to imię/ rzeczownik/ przymiotnik/ zaimek/ liczebnik, podlega deklinacji, czyli odmianie przez przypadki (vibhakti), osoby (puruṣa) i liczby (vacana).
- ākhyāta आख्यात to czasownik/ wyraz odnoszący się do czynności, podlega koniugacji czyli odmianie przez osoby (puruṣa), liczby (vacana), czasy i tryby (lakāra).
Samo słowo ‘dhātu’ utworzone jest z pierwiastka √ 'dhā’ znaczącego ‘kłaść/ umieszczać/ posiadać/ trzymać’. Pierwotnie oznaczało 'warstwę/część składową/komponent' a z biegiem czasu zaczęło oznaczać 'element/esencję'. Tym określeniem nazywa się m.in. części elementarne z jakich zbudowane jest ciało i materia w ogóle, jak pięć żywiołów tzw. mahābhūta: woda (ap)/ ogień (tejas)/ wiatr (marut)/ ziemia (kṣiti)/ przestrzeń (vyoman).
'Dhātu' धातु w słownikach zaznaczane jest przeważnie za pomocą znaku pierwiastka √.
Przykładowo słowo 'yoga' utworzone zostało z dhātu 'yuj', który należy do pierwszej klasy pierwiastków czasownikowych (√ I. yuj).

Dhātupatha
To spis wszystkich pierwiastków czasownikowych wraz z ich cechami sporządzony przez Pāṇini'ego i dołączony do jego traktatu gramatycznego - “Aṣṭādhyāyī”. Traktat ów wyznacza początek klasycznego sanskrytu.
Lista najczęściej spotykanych dhātu: