Pāṇini पाणिनि
Pāṇini i Aṣṭādhyāyī
Nie można mówić o sanskrycie nie wspominając Pāṇini’ego पाणिनि, wielkiego indyjskiego gramatyka, systematyzatora i kodyfikatora sanskrytu, twórcy Vyākaraṇa Sūtry व्याकरण सूत्र znanej powszechnie jako Aṣṭādhyāyī अष्टाध्यायी, pochodzącego z wioski Śālātura położonej w północno - zachodnich Indiach (dzisiejszy Pakistan). Jego działalność datuje się na okres pomiędzy VI a IV w. p. n. e. Pāṇini uznawany jest za ojca lingwistyki. Traktat gramatyczny “Aṣṭādhyāyī” wyznacza początek klasycznego sanskrytu. “Aṣṭādhyāyī” to, zgodnie z tytułem, złożona z ośmiu części księga, której każda część podzielona jest na cztery ćwiartki. Zawiera ona reguły gramatyczne, spisane w zwięzłych formułach - sūtrach, których jest ok. 4 tysięcy (podaje się liczbę 3,959 lub 3,976). Reguły te przeznaczone były do zapamiętania i recytowania, stąd zawierają minimum słów, a maksimum znaczenia.
Czas potrzebny do wyrecytowania całości wynosi dwie godziny.
“Pāṇini uprościł w swym systemie różnorodność zjawisk języka mówionego i ujął je w reguły. Stąd system jego nazywa się saṃskṛta “ułożony” (w reguły) w przeciwieństwie do dialektu wedyjskiego.”
T. Pobożniak, “Języki indyjskie”
“Aṣṭādhyāyī” Pāṇiniego nie była pierwszym systemem gramatycznym sanskrytu. Przed nim istniało ich jeszcze osiem: Indry, Candry, Kāśakṛtsny, Kumāry, Śākaṭāyany, Sārasvatiego, Āpiśali, Śākali (według kolejności). Pāṇini jest dziewiątym twórcą, ale jego dzieło jest na tyle doskonałe, że poprzednie systemy po jego pojawieniu się odeszły w cień.
A jak w ogóle doszło do napisania Aṣṭādhyāyī na pewno zapytacie? 😉
Początkowo ambicją ojca Pāṇiniego było to, aby jego syn stał się wielkim gramatykiem. Posłany w tym celu na uniwerystet Pāṇini okazał się jednak niezdolnym uczniem, z trudem pojmującym gramatyczne zasady, wręcz nic nie rozumiał. Mimo najszczerszych chęci trudności te doprowadziły go do porzucenia studiów. Zdruzgotany udał się, jak wieść niesie, do Kailāsy कैलास (lub Kāśī काशी) i ujrzawszy tam ekstatyczny taniec Śivy (ānandatāṇḍava आनन्दताण्डव) doznał olśnienia. W wizji zobaczył wszystkie sanskryckie słowa i ich wzajemne połączenia, a dźwięki bębna ułożyły się w specyficzny alfabet, zwany odtąd Śiva- Sūtrāṇi. Na tej podstawie powstała Aṣṭādhyāyī अष्टाध्यायी.
शिव सूत्राणि
A kiedy powrócił na uniwersytet (Takṣaśilā तक्षशिला) z gotowym dziełem, jego kolega ze szkolnej ławy, bardzo zdolny, pojętny i bystry Vararuci वररुचि (znany też jako Kātyāyāna कात्यायान) zwołał coś w rodzaju konferencji, aby przedyskutować nowopowstałe dzieło. Vararuci stał się jednocześnie największym oponentem Aṣṭādhyāyī. Jego opór wzrósł do tego stopnia, że rozgniewał Śivę, który swą mocą ogłuszył (huṃkāra हुंकार) Vararuciego do szczętu. A kiedy ten doszedł do siebie, dostrzegł geniusz Aṣṭādhyāyī i stał się autorem obszernego do niej rozwinięcia, czyli Vārtiki वार्तिक.
Taka to była historia. Tak ponoć było. Itihāsa.
Śiva Sūtrāṇi
aiuṇ ṛḷk eoṅ aiauc hayavaraṭ laṇ ñamaṅaṇanam jhabhañ ghaḍhadhaṣ jabagaḍadaś khaphachaṭhathacaṭatav kapay śaṣasar hal
Posłuchaj jak brzmią Śiva Sūtrāṇi:
https://ashtadhyayi.com/shivasutra/
अइउण् ऋऌक् एओङ् ऐऔच् हयवरट् लण् ञमङणनम् झभञ् घढधष् जबगडदश् खफछठथचटतव् कपय् शषसर् हल्
Pāṇini posługuje się w Aṣṭādhyāyī metajęzykiem. Sam alfabet układa w 14 sutr, każdą z nich kończąc znacznikiem (anubandha). Przez połączenie pierwszej litery sutry z ostatnią wskazującą literą (znacznikiem) powstaje skrót - nazywany pratyāhārą (ściągnięciem). Może on oznaczać zarówno poszczególne litery alfabetu jak i całe grupy liter. Przykładowo piątą sutrę rozpoczyna spółgłoska “ha”, a znacznikiem ostatniej sutry jest “l”. Pomiędzy tymi dwoma znakami zawarte są wszystkie spółgłoski alfabetu. Noszą one miano “hal” i jeśli to słowo pojawi się w traktacie, oznacza to, że dana reguła dotyczy właśnie wszystkich spółgłosek. Pratyāhāra “ac” to z kolei wszystkie samogłoski itd. Mimo ogromnych możliwośći powstania wielu kombinacji tego typu skrótów, pratyāhār w Aṣṭādhyāyī występuje de facto tylko 42.
Pratyāhārami posługuje się Pāṇini w całym traktacie i bez znajomości początkowych 14 sutr porządkujących alfabet, poruszanie się po Aṣṭādhyāyī jest niemożliwe.
O pierwszych dwóch sutrach Aṣṭādhyāyī czytaj tutaj.
Ze względu na niesłychaną lakoniczność traktatu powstało wiele komentarzy do dzieła Pāṇini’ego, objaśniających poszczególne zagadnienia i pojedyncze sutry.
“Około III w.p.n.e.powstały objaśnienie i dopełnienia, Vārttika, do reguł Paniniego, napisane przez Kātyāyānę. Noty te z kolei były przedmiotem obszernego komentarza Patańjaliego pt. Mahābhāṣya w II w. p. n. e. Trójca tych gramatyków była uważana w Indiach za klasyków gramatyki sanskryckiej, a późniejsi gramatycy nie wychodzili już poza ich stwierdzenia, lecz tylko starali się jaśniej ująć i przedstawić reguły Paniniego”
[T. Pobożniak, “Języki indyjskie”]
Do ‘Aṣṭādhyāyī’ dołączone są dwa teksty: ‘Dhātupatha’ धातुपथ i ‘Gaṇapatha’ गणपथ
‘Dhātupatha’ to ułożona przez Pāṇini’ego alfabetyczna lista pierwiastków (dhātu) wraz z ich znaczeniem i cechami. Liczy sobie 1943 pozycje.
‘Gaṇapatha’ to uporządkowanie dhātu według klas (10 klas).
Bardzo popularnym podręcznikiem
mającym za podstawę Aṣṭādhyāyī,
stał się Laghu siddhanta kaumudi
(...) styl tego kodyfikatora języka staroindoaryjskiego, posługującego się formułkami niemal algebraicznymi, można określić doskonale słowami naszego największego indianisty, Andrzeja Gawrońskiego (zm. 1927):
“Styl naukowy operujący systemem skrótów i symboli tak przemyślanym i tak wyrobionym, że przedmiot wielu lat żmudnych studiów, który by w Europie wypełniał tomy za tomami, mieści się doskonale na kilkunastu kartkach, ku nieustannemu od przeszło stu lat podziwowi znawców zachodnich.( Między Wschodem a Zachodem “Przegląd Współczesny”, czerw.1924) E. Słuszkiewicz “Pradzieje i legendy Indii”)
O Alfabecie
