Czasy i tryby
Lakāra लकार
Czasy i tryby w gramatyce nazywane są 'la-kārami'. ‘Kāla’ w sanskrycie znaczy czas.
Najprawdopodobniej to litera 'la' ल ze słowa 'kāla' काल zainspirowała Pāṇini'ego do użycia jej jako formy wyjściowej przy tworzeniu technicznych nazw oznaczających czasy i tryby. To kombinacja litery 'la' (la-kāra) z poszczególnymi samogłoskami i dwoma rodzajami znaczników (ṭ ट् oraz ṅ ङ्) tworzy unikatowe nazwy zwane 'la-kārami'. Trzy główne samogłoski a, i, u plus la-kāra (ल) plus znacznik ṭ ट् oznaczają odpowiednio trzy główne czasy: czas teraźniejszy (laṭ लट्), przeszły (liṭ लिट्) i przyszły (luṭ लुट्).
Razem jest 11 'la-kār'.
Znaczniki
Nazwy zakończone na ṭ ट् wskazują na końcówki pierwotne a zakończone na ṅ ङ् na końcówki wtórne.
Czasownik to ‘ākhyāta’ आख्यात.
Po dodaniu końcówek koniugacyjnych (tiṅ तिङ्) do tematu powstają różne formy czasownika. Temat tworzymy według reguł z dhātu, czyli pierwiastka. Z dhātu √ कृ kṛ 'robić' utworzyć możemy czasownik 'karoti' करोति 'robi, czyni' (3 os. l.poj.), z √ अस् as ‘być’ 'asti' अस्ति 'jest' (3 os. l.poj.) itd.
Czasowniki podzielone są na dziesięć klas (gaṇa). Klasa I, IV, VI i X odmienia się według pierwszej koniugacji, natomiast klasa II, III, V, VII, VIII i IX według koniugacji drugiej. Każda klasa odmiennie tworzy temat z pierwiastka. Niektóre czasowniki przynależą do więcej niż jednej klas. Listę czasowników I klasy spisu pierwiastków Pāṇini’ego ‘Dhātupatha’ otwiera pierwiastek √ भू ‘być, stawać się' - stąd jej nazwa 'bhv-ādi-gaṇa'.
Czasownik może przybierać formę zwrotną lub czynną. Strona zwrotna czasownika to 'ātmanepada' आत्मनेपद (strona dla siebie), strona czynna - 'parasmaipada' परस्मैपद (strona dla innego). Niektóre czasowniki odmieniają się tylko w 'ātmanepada' lub tylko w 'parasmaipada' ale mamy też takie czasowniki, które mogą przybierać obie te formy w zależności od kontekstu. W takim przypadku czasownik jest 'ubhayapada' उभयपद (obustronny).
Definicja strony czynnej i zwrotnej
Strona czynna czasownika
« forma czasownika tworzącego orzeczenie w zdaniu, w którym podmiot jest wykonawcą czynności »
Strona zwrotna czasownika
« forma czasownika tworzącego orzeczenie w zdaniu, w którym podmiot jest jednocześnie wykonawcą i odbiorcą czynności »
(Słownik PWN)
parasmaipada:
Devadatta gotuje ryż (dla innych)
देवदत्त ओदनं पचति ।
devadatta odanaṃ pacati
ātmanepada:
Devadatta gotuje ryż (dla siebie)
देवदत्त ओदनं पचते ।
devadatta odanaṃ pacate
W słownikach zaznacza się, którą formę przybiera i do jakiej klasy należy czasownik przy pomocy skrótów: 'Ā. lub ātm., 'P. lub par.', U lub ubh.' odpowiednio dla ātmanepada/ parasmaipada/ ubhayapada;
klasę czasowników oznacza cyfra rzymska.
“W tekstach sanskryckich jest poświadczonych około 800 czasowników. Znaczna ich część jest odziedziczona z prajęzyka indoeuropejskiego. Również układ kategorii czasownika, jak też ich wykładniki, są w znacznej mierze dziedzictwem indoeuropejskim.”
T. Pobożniak “Języki indyjskie”
W gramatyce sanskrytu wyróżniamy trzy osoby (puruṣa पुरुष) oraz trzy liczby (vacana वचन).
W języku polskim również mamy trzy osoby, natomiast z liczb, dwie - pojedynczą i mnogą (dualis w języku polskim był lecz zanikł). Używanie liczby podwójnej (dvivacana) w sanskrycie jest ściśle przestrzegane. Nie możemy zastosować liczby mnogiej jeśli rzecz, o której mowa, tyczy się dwóch osób, dwóch przedmiotów itd.
Osoba | puruṣa पुरुष
1. pierwsza osoba (ja/my)
uttama puruṣa उत्तम पुरुष
2. druga osoba (ty/wy)
madhyama puruṣa मध्यम पुरुष
3. trzecia osoba (on/oni)
prathama puruṣa प्रथम पुरुष
Liczba | vacana वचन
1. pojedyncza (singularis)
ekavacana एकवचन
2. podwójna (dualis)
dvivacana द्विवचन
3. mnoga (pluralis)
bahuvacana बहुवचन
• Nie zdziwmy się kiedy przeglądając gramatykę natkniemy się na odwrotną niż jesteśmy przyzwyczajeni kolejność osób w koniugacji. W Indiach jako pierwszą podaje się odmianę osoby trzeciej. Spowodowane jest to tym, że najczęściej używamy w praktyce osoby trzeciej, w mniejszej częstotliwości drugiej, a najrzadziej pierwszej. •
• Sg Du Pl •
(3) अस्ति स्तः सन्ति
(2) असि स्थः स्थ
(1) अस्मि स्वः स्मः
Pāṇini tak określa trzy główne czasy:
vartamāna वर्तमान (czas teraźniejszy),
atita अतित (czas przeszły),
bhaviṣyat भविष्यत् (czas przyszły).
W innych gramatykach spotkać możemy m.in. takie zestawy nazw:
kariṣyat , kurvat , kṛtam
करिष्यत् , कुर्वत्, कृतम्
bhaviṣyat , bhavat , bhūtam
भविष्यत् , भवत्, भूतम्
Lakāra लकार
Czasy (kāla) :
- Laṭ लट् vartamāna praesens czas teraźniejszy
Przykład: nandati नन्दति 'cieszy się' - Liṭ लिट् parokṣa-bhūta perfectum czas przeszły odnoszący się do czynności/ wydarzeń dokonanych przed dniem bieżącym i poza oczami (parokṣa) relacjonującego świadka.
Przykład: nananda ननन्द 'ucieszył się' - Luṭ लुट् anadyatana-bhaviṣyat futurum I czas przyszły dotyczący zdarzeń/ czynności, które mają nastąpić, ale nie w ciągu bieżącego dnia (anadyanta).
Przykład: nanditā नन्दिता 'będzie się cieszył' - Lṛṭ लृट् bhaviṣyat futurum II czas przyszły dotyczący czynności/ wydarzeń, które mają nastąpić jeszcze dziś lub w przyszłości.
Przykład: nandiṣyati नन्दिष्यति 'będzie się cieszył, ucieszy się' - Leṭ लेट् subiunctivus (tylko w Veda'ch)
- Laṅ लङ् anadyatana-bhūta imperfectum czas przeszły odnoszący się do czynności/ zdarzeń mających miejsce przed dniem obecnym.
Przykład: anandat अनन्दत् 'cieszył się' - Luṅ लुङ् bhūta aoryst czas przeszły dotyczący nieokreślonej przeszłości.
Przykład: anandīt अनन्दीत् 'cieszył się'
Tryby (artha):
- Loṭ लोट् imperativus tryb rozkazujący
Przykład: nandatu नन्दतु 'niech się cieszy' - Āśīr-liṅ आशीर् लिङ् benedictivus tryb "błogosławiący", wyrażający życzenie, życzący
Przykład: nandyāt नन्द्यात् 'oby się ucieszył' - Vidhi-liṅ विधि लिङ् potentialis tryb przypuszczający
Przykład: nandet नन्देत् 'może się ucieszy' - Lṛṅ लृङ् conditionalis tryb warunkowy
Przykład: anandiṣyat अनन्दिष्यत् 'mógłby się ucieszyć'