Sandhi | सन्धि
Jeśli chcemy zacząć poznawać Sanskryt musimy zaznajomić się w pierwszej kolejności z alfabetem, w drugiej z zasadami sandhi i z taką bazą możemy zacząć wnikać głębiej w język.
Czym jest alfabet - wiadomo, ale czym jest zjawisko sandhi, bardzo istotne dla tego języka?
Termin sandhi सन्धि / saṃdhi संधि
oznacza
"połączenie, zejście się razem”
Ze względu na długą tradycję przekazu ustnego zapis sanskrytu jest fonetyczny, a pismo odzwierciedla wszystkie zmiany na styku fonemów.
'Fonem - podstawowa jednostka systemu dźwiękowego języka.'
(Słownik Języka Polskiego PWN)
W sanskrycie uwzględniamy w zapisie wszystkie zmiany fonetyczne powstałe w trakcie wypowiadania zdania, czyli piszemy tak, jak mówimy. W języku polskim na przykład, mówiąc ‘wóz jedzie’, usłyszymy ‘wusjedzie’ lecz nie zapiszemy go w takiej postaci. Natomiast w sanskrycie zapisalibyśmy je właśnie tak - zgodnie z wymową, czyli “wusjedzie”.
Sandhi to połączenia eufoniczne głosek. Harmonijne przejście z dźwięku w dźwięk. Zasadami nadrzędnymi sandhi są unikanie hiatusu (rozziewu) i asymilacja.
1. Eufonia to harmonia - unikanie połączeń fonetycznych odczuwanych jako trudne przez wstawianie w nie nowych głosek; harmonijne brzmienie głosek w wyrazie. (Słownik PWN)
2. Hiatus to rozziew - sąsiedztwo dwóch samogłosek bądź wewnątrz wyrazu, bądź też na styku dwóch wyrazów; zbieg dwóch samogłosek w sąsiadujących ze sobą sylabach. W wielu językach istnieje tendencja do unikania rozziewu tak jest również w sanskrycie.
3. Asymilacja fonetyczna (upodobnienie fonetyczne). Uwarunkowany przez fonetyczny kontekst proces, polegający na pełnej bądź częściowej adaptacji głoski do jej fonetycznego otoczenia. (Słownik Historyczny Terminów Gramatycznych)
“ Yājñavalkya Śikṣā याज्ञवल्क्य शिक्षा wyraźnie mówi, że Sandhi ma cztery warianty, a mianowicie elizję, wzmocnienie, zmianę i zachowanie oryginalnej formy.”
‘Technical Terms and Technique of Sanskrit Grammar’ Kshitish Chandra Chatterji
- elizja - jęz. wyrzutnia, opuszczenie w mowie lub piśmie nieakcentowanej samogłoski, często oznaczane apostrofem.
'Słownik wyrazow obcych i zwrotów obcojęzycznych'
Weźmy na przykład dwa wyrazy “iti” i “eva”. Wymawiając te dwa wyrazy jeden po drugim, wyjdzie nam "itjewa" (w transkrypcji "ityeva") i w takiej połączonej formie, jako jeden wyraz, zapiszemy je jeśli znajdą się obok siebie.
Czytanie ze zrozumieniem, czy tłumaczenie, zanim osiągniemy biegłość, polega często na rozplątywaniu scalonych ze sobą wyrazów, aby wydobyć i zidentyfikować ich pierwotną postać i móc je właściwie zrozumieć. Nierzadko zdarza się, że słowo tak przekształci się pod wpływem sąsiadujących z nim wyrazów, że zupełnie straci swoją wyjściową formę.
Dzięki rozumieniu sandhi możemy je ponownie “odnaleźć”.
Przykłady:
piṇḍa + udaka = piṇḍodaka, (a + u = o)
bāla + indu = bālendu, (a + i = e)
nadī + atra = nadyatra, (i + a = ya)
sādhu + evam = sādhvevam (u + e = ve) ... itd.
Tego typu modyfikacje na styku dwóch liter opisują zasady sandhi.
Sandhi to zbiór reguł, które początkowo mogą wydać się trudne do opanowania, jednak trzeba uświadomić sobie, że to spis reguł fonetycznych mających ułatwić wymowę, możemy więc starać się bardziej usłyszeć powstałe zmiany niż sucho zapamiętywać, co z czego pochodzi. Dlatego też pomocna jest wiedza na temat powstawania poszczególnych głosek w aparacie mowy, ich układ i wzajemne powiązania. Warto przyłożyć do tej kwestii uwagę, bo znajomość ta będzie owocować, wprowadzając jasność i przejrzystość do nauki, tym bardziej, że sanskryt, jak sama jego nazwa wskazuje, jest językiem uporządkowanym praktycznie, nie tylko z nazwy, czego pierwszy dowód możemy zobaczyć już przy sposobie ułożenia alfabetu.
“Cywilizacja indyjska jest w swych korzeniach cywilizacją słowa, a nie pisma, zatem Hindusów interesowała forma dźwiękowa języka, a nie jego zapis.”
[M. Wielińska, “System fonologiczny sanskrytu"]
Sandhi dzielimy dwojako: na wewnętrzne i zewnętrzne czyli powstające w trakcie tworzenia wyrazu np. przy dodawaniu końcówki deklinacyjnej/ koniugacyjnej/ sufiksu/ prefiksu itp. do tematu (sandhi wewnątrzwyrazowe); i dotyczące zmian powstających na styku dwóch osobnych wyrazów (sandhi zewnętrzne).
W obrębie tego podziału wyróżniamy:
-
sandhi samogłosek - svara-sandhi
(lub ac-sandhi) -
sandhi spółgłosek - vyańjana-sandhi
(lub hal-sandhi) -
visarjanīya sandhi, czyli sandhi dotyczące visarjanīya (końcowego ḥ)
svara
sandhi
Svara sandhi czyli sandhi samogłosek
to zasady łączenia wygłosowych i nagłosowych samogłosek w obrębie słowa, złożeniach słownych i w zdaniu.
vyañjana
sandhi
Vyañjana sandhi czyli sandhi spółgłosek to
zasady łączenia wygłosowych i nagłosowych spółgłosek w obrębie słowa, złożeniach słownych i w zdaniu.
visarjanīya sandhi
Visarjanīya sandhi to zasady łączenia
wygłosowego 'ḥ' z nagłosowymi samogłoskami i spółgłoskami w złożeniach słownych i w zdaniu.